Spunarokkarnir eru þagnaðir

Tæp vika er síðan að Halldór Ásgrímsson yfirgaf forsætisráðuneytið og vék úr kastljósi íslenskra stjórnmála eftir þriggja áratuga stjórnmálaferil. Löngum ferli hans sem forystumanns flokks síns innan ríkisstjórnar lauk þar með - enn er Halldór þó formaður Framsóknarflokksins og situr á þingi fyrir flokkinn. Því skeiði lýkur á flokksþingi Framsóknarflokksins í ágúst en hann mun víkja af þingi strax í kjölfar þess. Hann mun því ekki taka sæti á þingi í haust og mun Sæunn Stefánsdóttir fara inn á þing. Með brotthvarfi Halldórs af þingi verða því fimm konur í tólf manna þingflokki Framsóknarflokksins. Starfsaldursforseti þingsins frá og með því verður Jóhanna Sigurðardóttir, fyrrum ráðherra, en hún hefur nú verið á þingi samfleytt í 28 ár - hún kom inn á þing í vinstrisveiflunni sögufrægu árið 1978 sem feykti formanni Framsóknarflokksins í Stjórnarráðið merkilegt nokk. Jóhanna og Halldór sátu saman í ríkisstjórn í þrjú ár, í vinstristjórninni 1988-1991.

Geir H. Haarde hefur verið húsbóndi í Stjórnarráðinu í þessa tæpu viku. Loksins er formaður stærsta stjórnmálaflokks á þeim stað sem honum ber í íslenskum stjórnmálum. Við komuna í Stjórnarráðið mætti nýja forsætisráðherranum slitnir spunarokkar og bilaðir spilarokkar - það er enda hægt að fullyrða að lágt sé risið á spunasérfræðingunum sem eftir standa nú er Halldór yfirgefur forsætið. Spunamennska var eitt helsta meginstef forsætisráðherraferils Halldórs Ásgrímssonar. Hann sótti með mjög áberandi hætti í smiðju áróðurstengdra vinnubragða í stjórnmálum og leitaði að mestu til Bretlands í því skyni - horft var til þeirrar spunapólitíkur sem Tony Blair hefur staðið fyrir um nokkurt skeið. Óhætt er að fullyrða að Halldór hafi stjórnað með ólíkum hætti og forveri hans á formannsstóli, Steingrímur Hermannsson. Hann var enda ófeiminn við að gagnrýna Halldór meðan hann var í Stjórnarráðinu.

Í pólitík sinni þann tíma sem hann leiddi ríkisstjórn safnaði Halldór að sér liði fyrrum fréttamanna sem aðstoðarmanna og almennatengslaráðgjöfum innan flokksins og í ráðuneytinu. Almennt séð er einsdæmi hér á landi að forsætisráðherra hafi á sínum snærum á að skipa fjölda fyrrum fréttamanna í opinberu hlutverki sem málsvara flokksins og ráðuneytisins, bæði í fjölmiðlum og á opinberum vettvangi. Með þessa menn innanborðs reyndi Halldór oft að spinna umræðuna og túlka með öðrum hætti og beina henni í aðra farvegi. Er upp komu stór mál voru sendir af örkinni spunameistararnir þrír, þeir sem voru virkir í netskrifum innan flokksins og voru málsvarar Halldórs víða. Spuninn teygði sig því allvíða. Þessi tengsl voru ný af nálinni óneitanlega á þessum vettvangi. Þessir spunasérfræðingar voru Björn Ingi Hrafnsson, Steingrímur Ólafsson og Pétur Gunnarsson - allt fréttamenn sóttir til verka hjá Halldóri.

Fátt er nú að segja af spunarokkunum þremur sem sóttir voru til að leiða Halldór leiðina til öndvegis. Tveir höfðu yfirgefið skútuna er forsætisráðherraferill Halldórs lauk og einn sat eftir og beið nýs húsbónda. Björn Ingi er nú orðinn háseti á skipi Vilhjálms Þ. Vilhjálmssonar í borginni og hefur verið leiddur til nýrra verkefna í öndvegi borgarmálanna - ekki þarf hann frekar að hugsa um stjórnmálaferil Halldórs Ásgrímssonar. Honum tókst að komast inn í borginni með naumindum en er nú formaður tveggja stórra nefnda borgarinnar og formaður í borgarráði. Ný verkefni blasa því við honum. Fyrir nokkrum mánuðum hvarf Pétur Gunnarsson til verka á Fréttablaðinu og varð fréttastjóri á blaðaskútu Þorsteins Pálssonar og Kára Jónassonar. Eitthvað plagaði það frjálslynda þríeykið á þingi (æi þið munið þessa sem enginn tekur alvarlega). Nú stefnir hann á aðstoðarmannasæti utanþingsráðherrans sem Halldór valdi.

Eftir stendur Steingrímur S. Ólafsson sem lengi var fréttamaður á Stöð 2 og síðar húsbóndi á slúðursíðunni mögnuðu frettir.com. Hann var eftir því sem mér skilst enn á fullu í verkunum í Stjórnarráðinu þegar að pólitískur ferill Halldórs Ásgrímssonar geispaði golunni eftir langar annir svona rétt fyrir heyskapinn í sveitinni. Pólitíski spuninn sem hann spann fyrir Halldór Ásgrímsson með tvímenningunum endaði sem pólitísk sorgarsaga. Hann flæktist í spunanum uns engin undankomuleið var í stöðunni. Pólitíski spuninn varð svo sannarlega að örlagavef á vegferð þess stjórnmálamanns sem lengst hefur setið í ríkisstjórn síðan að meistari Bjarni Ben var í stjórnmálum. Eftir því sem mér skilst hefur Geir H. Haarde ekki áhuga á svona spunameistara og hefur afþakkað sér hann. Það var nú gott að heyra.

Það er varla biðröð eftir því að fá ráðleggingar frá svona spunarokkurum eftir að kunn urðu örlög forsætisráðherraferils Halldórs Ásgrímssonar. Þegar að manni verður hugsað til spunarokkanna (og þeirra nýju tíma sem blasa við Framsókn nú) sem voru einkennandi fyrir forsætisráðherraferil fráfarandi formanns Framsóknarflokksins er ekki fjarri því að hugurinn reiki til eins besta kvæðis meistarans frá Fagraskógi en það hljóðar svo:

Rokkarnir eru þagnaðir
og rökkrið orðið hljótt.
Signdu þig nú barnið mitt
og sofnaðu fljótt.

Signdu þig og láttu aftur
litlu augun þín
svo vetrarmyrkrið geti ekki
villt þér sýn.

Lullu lullu bía,
litla barnið mitt.
Bráðum kemur dagurinn
með blessað ljósið sitt.

Bráðum kemur dagurinn
með birtu og stundarfrið.
Þá skal mamma syngja
um sólskinið.

Vangaveltur um ævisögu Steingríms

Ég hef lengi unnað góðum ævisögum og haft ástríðu á bókmenntum. Sú bókmenntaástríða er þó ekki bara bundin ævisögum. Ég er mikið fyrir safaríkar og góðar bækur - gæti semsagt alls ekki lifað án góðra bókmennta. Það er óhætt að segja að þessi mánuður hafi verið tími mikilla tíðinda innan Framsóknarflokksins. Halldór Ásgrímsson hefur enda boðað endalok stjórnmálaferils síns og hefur látið af ráðherraembætti eftir langa setu. Seinustu dagana hef ég verið að glugga aftur í ævisögur Steingríms Hermannssonar, forvera Halldórs á formannstóli Framsóknarflokksins. Það er á fáa stjórnmálamenn hallað þegar að fullyrt er að Steingrímur hafi verið einn helsti áhrifamaður íslenskra stjórnmála á níunda áratug 20. aldar, enda var hann forsætisráðherra 1983-1987 og 1988-1991. Hann leiddi Framsóknarflokkinn samfellt í einn og hálfan áratug, árin 1979-1994. Aðeins faðir hans, Hermann Jónasson, leiddi lengur flokkinn.

Ég á öll þrjú bindi ævisögu Steingríms. Þær lýsa merkilegum manni sem var áberandi í stjórnmálum landsins til fjölda ára og í innsta hring mikilvægrar ákvarðanatöku um forystu landsins. Bækurnar voru ritaðar árin 1998-2000 af Degi B. Eggertssyni, síðar borgarfulltrúa og leiðtoga Samfylkingarinnar í borgarstjórn Reykjavíkur. Það þóttu mikil tíðindi er Dagur B. var valinn til ævisöguritunar Steingríms, enda hann auðvitað aldrei við Framsóknarflokkinn kenndur. Hann er hinsvegar góðvinur Guðmundar, yngsta sonar Steingríms, en þeir voru saman í háskólapólitíkinni fyrir Röskvu fyrir rúmum áratug. Enginn vafi leikur á því að Steingrímur var mjög umdeildur sem stjórnmálamaður og mörg verk hans á hinu pólitíska sviði ennfremur. Hann var rétt eins og t.d. Davíð Oddsson iðulega vinsælasti og óvinsælasti stjórnmálamaður landsins og hafði því vinsældum að fagna nokkuð út fyrir sinn flokk.

Ævisaga Steingríms er auðvitað nokkur veisla fyrir þá sem áhuga hafa á stjórnmálum. Í öðru bindinu er t.d. mjög athyglisvert að lesa söguna á bakvið stjórnarmyndun dr. Gunnars Thoroddsens í febrúar 1980, en með henni var Sjálfstæðisflokkurinn klofinn og lítill hluti þingflokks hans í stjórn með Framsóknarflokki og Alþýðubandalagi. Fjallaði ég um þá sögulegu stjórnarmyndun og aðrar á forsetaferli dr. Kristjáns Eldjárns í ítarlegum pistli á vef SUS í nóvember 2005. Steingrímur sem formaður Framsóknarflokksins leiddi viðræður um þá stjórnarmyndun og var því aðalleikari í þeirri atburðarás. Fer hann yfir meginþætti þeirrar atburðarásar í öðru bindi og bendir þar á að Ólafur Jóhannesson, forveri hans á formannsstóli, hafi verið mikilvægur í þeirri stjórnarmyndun, en hann varð utanríkisráðherra í stjórn dr. Gunnars og hætti við forsetaframboð sitt, en hávær orðrómur var um að hann hyggði á forsetaframboð árið 1980.

Í þriðju og síðustu bók Steingríms er fjallað um forsætisráðherraárin hans, en þau voru auðvitað hápunkturinn á hans pólitíska ferli. Árin 1983-1991 var hann í mjög öflugri stöðu í stjórnmálum og í raun ráðandi forystumaður allan þann tíma og í raun lengur ef má segja, í rauninni allt frá formannskjöri sínu árið 1979. Þó að hann væri utanríkisráðherra í ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar 1987-1988 var hann í lykilstöðu. Er stjórn Þorsteins sprakk haustið 1988 var hann í oddastöðu og myndaði þá vinstristjórn með A-flokkunum undir forsæti sínu. Hann missti valdastöðu sína að loknum kosningum 1991 og má í raun segja að hann hafi aldrei fundið sig í stjórnarandstöðu eftir að Davíð Oddsson og Jón Baldvin tóku höndum saman um stjórnarmyndun í Viðey að loknum kosningum 1991. Hann varð seðlabankastjóri í apríllok 1994 og baðst lausnar frá formennsku Framsóknarflokksins og vék af hinu pólitíska sviði.

Steingrímur rekur vel undir lok þriðja bindisins atburðarásina sem leiddi til þess að hann ákvað að hætta í stjórnmálum. Þar réði úrslitum óeiningin innan Framsóknarflokksins vegna EES-málsins í upphafi tíunda áratugarins. Þá klauf viss hluti flokksins sig frá skoðun Steingríms um að leggjast gegn EES-samningnum og sat hjá við kosninguna á þingi í janúar 1993. Áberandi andstaða við vilja Steingríms kom fram og eftir það var aðeins tímaspursmál hvenær að hann myndi hætta. Fram að því hafði Steingrímur verið nær óskoraður forystumaður allra framsóknarmanna og hann hlotið afgerandi umboð til formennsku á öllum flokksþingum. Greinilegt var ennfremur að Halldór Ásgrímsson var orðinn óþreyjufullur í biðinni eftir formennsku flokksins en hann hafði verið varaformaður frá 1980 og talinn krónprins flokksins. Hann leiddi þann arm sem var jákvæður fyrir því að EES-aðild yrði að veruleika.

Halldórsarmurinn hafði myndast fljótlega eftir kosningarnar 1991, enda töldu margir fylgismanna Halldórs hans tíma vera kominn og vildu að Steingrímur hliðraði til fyrir honum. Þessi armur var harðasti stuðningskjarni Halldórs og minnti á styrkleika sinn í átökunum um EES. Steingrímur lýsir þessum átökum innan þingflokksins með góðum hætti og bendir t.d. á að hann rétt naumlega tókst að hafa stærri fylkingu innan þingflokksins með sér í málinu. Honum fylgdu: Páll Pétursson, Guðni Ágústsson, Guðmundur Bjarnason, Ólafur Þ. Þórðarson, Jón Helgason og Stefán Guðmundsson. Með Halldóri voru Valgerður Sverrisdóttir, Finnur Ingólfsson, Jóhannes Geir Sigurgeirsson, Jón Kristjánsson og Ingibjörg Pálmadóttir. Það varð öllum ljóst í þessum málum að síðarnefndi hópurinn væri að taka yfir forystu flokksins. Það gerði hann með því að Steingrímur vék burt af sviðinu fljótlega eftir klofninginn um EES.

Valdahlutföll voru jöfnuð með þeim hætti að einn nánasti samstarfsmaður Steingríms, Guðmundur Bjarnason, varð varaformaður flokksins á flokksþingi haustið 1994 er Halldór var fyrsta sinni kjörinn formaður. Nánir samstarfsmenn Halldórs sem fyrr er lýst komust allir til valda og áhrifa innan flokksins og urðu öll ráðherrar af hálfu flokksins í formannstíð Halldórs, nema Jóhannes Geir, sem reyndar varð stjórnarformaður Landsvirkjunar. Valgerður Sverrisdóttir er nú sú eina eftir af þessum hópi sem enn er í ríkisstjórn en hún tók sæti Halldórs í lykilráðuneyti við brotthvarf hans síðar meir, en hún varð eins og kunnugt er utanríkisráðherra. Mörgum kom sú vegtylla hennar á óvart en ekki mér, ég hafði spáð því nokkru áður en hún var valin til starfsins að það yrði hún sem myndi taka sess Halldórs við brotthvarf hans. Það vekur mikla athygli nú að henni er augljóslega ætlað að leiða mál til formannsskipta.

Í ævisögu Steingríms Hermannssonar fer hann yfir litríkan stjórnmálaferil - bæði hápunkta og lægri punktana á ferlinum. Merkilegast af öllu er að kynnast valdablokkum innan Framsóknarflokksins sem til urðu undir lok valdaferils Steingríms. Þær valdablokkir eru enn til í flokknum en með öðrum formerkjum. Nú þegar að þáttaskil blasa við Framsóknarflokknum í skugga brotthvarfs Halldórs Ásgrímssonar úr stjórnmálum verður fróðlegt að sjá hvort að átök verði um leiðtogastól flokksins. Margir sjá formannstakta þessa dagana á Guðna Ágústssyni og margir vilja leiða Jón Sigurðsson, fyrsta utanþingsráðherrann í tvo áratugi, til æðstu metorða. Greinilegar blokkamyndanir má sjá í því að Steingrímur hefur opinberlega talið Guðna vænlegan til forystu, en hann studdi Steingrím mjög í öllu sem gekk á hjá honum, sérstaklega undir lokin í erjunum í ársbyrjun 1993.

Það var áhugavert að rifja upp kynnin af þessu æviminningum Steingríms Hermannssonar - sérstaklega þar sem lýst er hápunkti ferils hans með forsæti í ríkisstjórn og endalokum ferilsins í skugga innanflokksátaka um miðjan tíunda áratuginn. Með því má sjá valdablokkir sem til staðar eru. Merkilegt verður að sjá hvort þær gangi í endurnýjun lífdaga við formannskjör í Framsóknarflokknum eftir tvo mánuði þegar að valinn verður sá forystumaður sem leiða mun flokkinn í gegnum þingkosningar eftir ellefu mánuði - inn í nýja pólitíska tíma.